O co poszło Lutrowi?

Luter właściwie wrócił do tego, czego nauczał święty Augustyn, a o czym Kościół zapomniał. Jednak źródłem nauki Lutra, która podzieliła chrześcijan, nie były pisma Augustyna, lecz Biblia.

Augustyn, wielki ojciec Kościoła z IV wieku, nauczał, że człowiek może być zbawiony wyłącznie dzięki łasce Bożej. Ale nauki Augustyna nie zdobyły większego uznania. W końcu w wyniku działalności teologów scholastycznych, w szcze­gólności Tomasza z Akwinu i Dunsa Szkota, zaczęły dominować nauki o znaczeniu za­sług ludzkich w procesie zbawienia. Pobożni ludzie starali się więc zdobyć zbawienie własnymi uczynkami.

Zakonnik bez pokoju ducha

A potem w XVI wieku w Niemczech pojawił się Marcin Lu­ter, starannie wykształcony ksiądz zakonny, który gorliwie poszukiwał pokoju i zbawienia duszy. Po wstąpieniu do zakonu augustianów w Erfurcie spełnił wszystko, aby zdobyć zbawienie. „Jeśli kiedykol­wiek jakiś zakonnik dostał się do nieba, prowadząc życie mnisze, to ja powinienem się tam dostać”, po­wiedział później. Ale formuły, ry­tuały i asceza nie dały mu pokoju ducha. W końcu dzięki swemu przełożonemu w kla­sztorze Janowi von Staupitzowi, dzięki gorliwe­mu zgłębianiu Biblii i oświeceniu przez Ducha Świętego Luter zdał sobie sprawę, że „człowiek sprawiedliwy z wiary żyć będzie”.

W czasie swo­ich głębokich przeżyć Luter zrozumiał, że „człowiek staje sie spra­wiedliwy w oczach Bożych, dla­tego że (…) Chrystus wypełnił dla niego Prawo i Bóg przypisuje mu dobre uczyn­ki Chrystusa”. Dla Lutra stało się jasne, że usprawiedliwienie jest darem Bożym ofiarowanym żałującemu za swoje winy człowiekowi — czymś, co miłosierny Bóg czyni dla niego na podstawie śmierci Chrystusa poniesionej dla ludzkości.

Odkrycie nauki Nowego Testamentu o usprawiedliwieniu na podstawie wiary usu­nęło ból z jego serca. Cieszył się, że nie musi umartwiać swojego cia­ła, tak jak czynił to przez lata w swej zakonnej celi, podejmując nieustanne wysiłki dla zaskarbienia sobie życzliwości Boga. Zbawienie było dar­mo!

Luter zdał sobie sprawę, że zba­wienie jest dziełem Bożym, nie ludz­kim. To przecież ojciec łaskawie przyjął marnotrawnego syna i przy­wrócił mu synostwo, gdy ten „opa­miętał się” i postanowił powrócić w odpowiedzi na ojcowską miłość. Przecież to pasterz szukał zagubionej owcy i odna­lazł ją.

Usprawiedliwienie na podstawie wiary nie czyni człowieka spra­wiedliwym (nienagannym moralnie), ale sprawia, ze zostaje on uznany za spra­wiedliwego. Luter tak po­wiedział: „To nie uczynki powodu­ją, że jesteśmy czyści i pobożni. Ani też uczynki nas nie zbawią. Po pierwsze, to my zostajemy oczysz­czeni, uczyniono nas pobożnymi i zbawionymi. Następnie zaś czyni­my wszystko ku Bożej chwale i ko­rzyści naszych bliźnich”. Oczysz­czenie z grzechu i dobre uczynki pojawiają się w wyniku usprawied­liwienia.

Dla poszukującego mnicha było to cudownym nowym światłem. Rozmyślał nad nim, gdy studiował i wykładał teo­logię w Wittenberdze. „Sprawiedli­wy z wiary żyć będzie” — te słowa wywoływały coraz większy niepo­kój w jego myślach, aż stały się płomienną pasją jego dalszego życia.

Dwie wiary

Ówczesny Kościół potępił naukę Lutra, uznając ją za niebezpieczną i szkodzącą jego interesom. Godziła ona bowiem w intratną i powszechnie stosowaną praktykę sprzedaży tzw. listów odpustowych. Dla Lutra natomiast usprawiedliwienie na podstawie wiary według nauczania apostoła Pawła było czymś oczywistym: „Usprawiedliwieni tedy z wiary, pokój mamy z Bogiem przez Pana naszego Jezusa Chrystusa”¹.

Dla Lutra pojęcie wiary oznaczało żywą zasadę, która nieodwołalnie prowadzi do dobrowolnego posłuszeństwa Bogu. Zrozumiał on, że wia­ra nie zbawia, ale jest środkiem, dzięki któremu człowiek przyjmuje usprawiedliwienie. Jest to zawsze wynik miłosierdzia Boga, a nie ludzkich zasług. Usprawiedliwienie na podstawie wia­ry uwalnia dziecko Boże od sta­nu potępienia. Apostoł Paweł trium­falnie więc stwierdza: „Przeto teraz nie ma żadnego potępienia dla tych, którzy są w Chrystusie Jezusie”².

Tysiące, a wkrótce miliony ludzi w Europie przyłączyły się do reformatorskiego zakonnika, ponieważ przeszły takie same trudności duchowych zmagań, jak on. Przytłoczeni winą względem Boga ludzie na próżno umartwiali swoje ciała przez ubóstwo i zadawanie sobie kar. Ich własne zasługi nie dawały im żadnej pewności zbawienia. Nie potrafili też określić, jakiej licz­by dobrych uczynków wymagało uwolnienie od winy i kar czyśćcowych. Odkrycie przez Lutra prawdy o usprawiedliwieniu uwolniło wielu chrześcijan z uciążliwej niepewności. Zbawienie nie zależało od nich samych i ich dobrych uczynków; polegało ono je­dynie na zasługach Jezusa przypisanych im na podstawie ich wiary!

Uczynki owocem, a nie drogą do zbawienia

Co do znaczenia dobrych uczynków, reformator pisał: „Usprawiedliwienie nie wymaga uczynków Prawa; ale wymaga ono żywej wiary, która uwidacznia się w uczynkach”. Innym razem uzu­pełnił: „Ten, kto jest usprawiedli­wiony, okazuje dobre uczynki; ta­kie bowiem jest znaczenie Słowa Bożego. Usprawiedliwienie poprze­dza dobre uczynki, a uczynki poja­wiają się w życiu tych, którzy są usprawiedliwieni”.

Tak właśnie wierzył Luter i tak nauczał, pisząc, że uczynki będą następ­stwem usprawiedliwienia — jako nieuniknione owoce zbawienia: „Je­śli nie pojawią się [dobre] uczynki, wtedy cierpienie i śmierć Chrystusa nie uczyniły dla ciebie nic dobrego: na­dal znajdujesz się w śmierci, nale­żysz do diabła; nie czynisz bowiem żadnych uczynków, nie przynosisz żadnych owoców wiary. (…) Gdy zbawienie jest już twoje, masz czy­nić wszystko i być pełnym dobrych uczynków”.

Fakt zatem, że Luter położył tak wielki nacisk na doktrynę usprawiedliwienia na podstawie wiary, musi być rozumiany jako przeciwstawie­nie się nauce Kościoła jego czasów. Powszechnie bowiem wie­rzono, że spełniając religijne rytua­ły, człowiek zbawi sam siebie, i że poprzez własne zasługi może pomóc zmarłym wykupić się z czyśćca. Luter po­wiedział później: „Czego ja szuka­łem przez tak długi czas w klaszto­rze? Dlaczego czytałem i modliłem się w czasie tak wielu mszy, godzin kanonicznych i różańców? Dlaczego oczekiwałem pomocy od nieżyjących świętych? Dlaczego udawałem się tu i tam w pielgrzymkach i po odpu­sty? Wszystko to czynione było — i nikt nie może się tego wyprzeć — dla zmazania grzechów, dla pojed­nania się z Bogiem i zbawienia. A jeszcze bardziej niechrześcijań­skie jest to, że my, zakonnicy, ośmielamy się pomagać innym w zdo­byciu nieba w taki właśnie sposób (…). Pocie­szaliśmy umierających tym, co uczy­niliśmy, i zachęcaliśmy ich do odejścia z tego świata z ufnością w na­sze zasługi”.

Za swoje poglądy Luter został potępiony przez władzę święcką i religijną. I choć jego koncepcje poróżniły chrześcijaństwo w XVI wie­ku, przyniosły naukę o uleczeniu serc i zapewnieniu zbawienia wyłącznie dzięki zasłu­gom Chrystusa. Stały się też pocieszeniem dla wszystkich, którzy zwątpili w swe własne siły.

Arnold V. Wallenkampf

¹ Rz 5,1. ² Rz 8,1.