Czy tylko rozłam?

Wbrew temu, co niekiedy pisze się o Wielkiej Reformacji, wielu badaczy uważa, że ten potężny ruch społeczno-religijny korzystnie wpłynął na kształt Europy. Jeśli tak, to w jaki sposób i w jakim zakresie? 

Wielka Reformacja dokonała pozytywnej zmiany w postaci pogłębienia religijności narodów, które ją przyjęły. W przeciwieństwie do religijności średniowiecznej protestantyzm ukształtował pobożność praktyczną, głębszą, indywidualną, opartą na rozumnej wierze i znajomości Pisma Świętego. Dlatego kraje, które – jak pokazała historia – przyjęły reformację, szybko weszły na wyższy poziom rozwoju i zaczęły przodować w Europie, co zresztą widoczne jest do dziś (np. Niemcy, Anglia, Dania, Szwecja, Norwegia, Szwajcaria). Ponadto ewangelicy podnieśli ważną kwestię wolności sumienia i swobody decydowania o własnym światopoglądzie, wolnym od dogmatycznych schematów. Sprzyjało to rozwojowi osobowości i godności człowieka, nakładając na niego odpowiedzialność za to, co robi. Protestanckie zrozumienie kwestii powołania człowieka do przeobrażania świata i czynienia go lepszym pomogło stworzyć nową etykę pracy, afirmującą pracowitość i gospodarność. To właśnie reformacja „zerwała z apoteozą ubóstwa i duchową kontemplacją, nakazując służyć Bogu poprzez wykorzystywanie otrzymanych od Niego talentów w codziennej, uczciwej pracy. Ubóstwo przestało być cnotą, a człowiek bogaty zyskał opinię zdolnego i przedsiębiorczego” ( U. Zagóra-Jonszta, Myśl protestancka). Charakterystycznym rysem tej nowej etyki pracy stała się ogromna pracowitość zawodowa i gospodarcza protestantów. Musiała ona wywrzeć swój wpływ na to, co Max Weber nazwał duchem kapitalizmu (Etyka protestancka a duch kapitalizmu). W tej sytuacji jest zrozumiałe, że praca stała się powinnością religijną, a pomnażanie kapitału i używanie go dla dobra całego społeczeństwa musiało wpłynąć na rozwój gospodarczy protestanckich krajów Europy. Można zgodzić się z opinią, że reformacja „odegrała z pewnością przełomową rolę w kulturze umysłowej Europy i świata, a wpływ kalwińskiej «etyki kupieckiej» na sposób myślenia założycieli pierwszych manufaktur i na twórców kapitalistycznych doktryn ustrojowych jest oczywisty” (A. Tokarczyk, Protestantyzm).

Nie należy też zapominać, że protestantyzm wzmógł popyt na wiedzę. Przyczynił się on w sposób oczywisty do rozwoju intelektualnego różnych warstw społecznych, dając asumpt do szybkiego rozkwitu szkolnictwa. Dzięki temu upadł uniwersalizm kulturowy cechujący średniowiecze, a to przyczyniło się do szybszego rozwoju kultury renesansu. Z kolei efektem rosnącego poziomu wykształcenia stało się piśmiennictwo z zakresu polityki gospodarczej. Ten wzrost zainteresowania wiedzą przełożył się później w Polsce w XVI wieku na rozbudzenie pisarstwa z zakresu reform politycznych i gospodarczych. Nie będzie zatem  przesadą stwierdzenie, że Wielka Reformacja walnie przyczyniła się do rozwoju kultur narodowych, literatury, oświaty i idei wolności religijnej, kładąc podwaliny pod nowoczesną Europę.

Mirosław Harasim