Światło, które zgaszono

31 października protestanci polscy uroczyście obchodzą swoje święto — Święto Reformacji. Warto więc przypomnieć, czym była reformacji i ile wniosła do polskiej kultury.

Polska od zarania dziejów nie była jednolita pod względem religijno-wyznaniowym. Za panowania Mieszka I kraj nasz przyjął z Czech chrześcijaństwo w obrządku łacińskim, ale jeszcze w XVI wieku na Żmudzi były praktykowane obrzędy pogańskie. W wieku X  i  później, prócz rzymskich katolików, mieliśmy na ziemiach polskich wyznawców prawosławia oraz religii mojżeszowej. Od XIII wieku przenikali do Polski różnowiercy jak bracia apostolscy, waldensi, zaś w wieku XV szerzył się husytyzm. Jednak szczególnie ciekawie przedstawiały się stosunki religijno-wyznaniowe w XVI wieku, kiedy od 1518 roku zaczęła szerzyć się reformacja — ruch religijny domagający się reform w Kościele katolickim w zakresie doktryny, organizacji i  obyczajów, który zapoczątkował powstanie protestantyzmu.

Wybitny znawca dziejów reformacji J.H. Merle d’Aubigne w swym osiemnastowiecznym dziele napisał: „Jako Judea, owa kolebka chrześcijaństwa, leżała w środku starożytnego świata, tak państwo niemieckie leżało w samym środku chrześcijaństwa, mając otwarty widok na Niderlandy, na Anglią, Francyją, Szwajcaryją, Włochy, Węgry, Czechy, Polskę, Danią i inne ziemie Północy. W samem sercu Europy miał powstać ten nowy prąd życia duchowego i stąd wychodząc, popłynąć przez wszystkie tętna, we wszystkie członki tego ogromnego ciała, udzielając mu krwi potrzebnej do życia”¹.

Reformacja jako wielki zryw ku odnowie chrześcijaństwa stała się w istocie ożywczym tchnieniem dla ówczesnej Europy, wydobywającej się z mroków kończącego się średniowiecza. Efektem jej było „powstanie nowych wyznań chrześcijańskich, objętych łączną nazwą protestantyzmu, które organizowały się w niezależne od Rzymu Kościoły ewangelickie”².

Powrót do korzeni

Wystąpienie księdza Marcina Lutra w Niemczech spowodowało zachwianie dominującej roli Kościoła rzymskiego. Droga do tego została przygotowana już wcześniej, między innymi przez takich ludzi jak Arnold z Brescji (1100–1155), katarów w XIII wieku, zwanych też albigensami, czy też waldensów z Piotrem Waldo na czele. Spośród późniejszych postaci poprzedzających powstanie reformacji w XIV i XV stuleciu wymienić należy teologa Jana Wicklifa z Anglii, księdza Jana Husa z  Czech czy wielkiego humanistę i filozofa Erazma z Rotterdamu.

Rzeczywisty początek reformacji wiąże się z Marcinem Lutrem, doktorem teologii, który swym wystąpieniem w roku 1517 w pełni zainicjował ruch reformacyjny w Europie. W latach późniejszych ruch ten został silnie wzmocniony przez innych księży i teologów — m.in. Ulricha Zwingliego ze Szwajcarii oraz Jana Kalwina z Francji. Razem z Lutrem wystąpili oni z twierdzeniem, iż na przestrzeni dziejów do religii chrześcijańskiej przeniknęło ze świata zewnętrznego wiele elementów pozabiblijnych — obrzędów, zwyczajów i  praktyk obcych duchowi ewangelii. Równocześnie wiele prawd głoszonych i  wyznawanych przez Chrystusa i apostołów uległo różnym deformacjom, a  niektóre nawet zapomnieniu.

Reformacja była zatem koniecznym dziełem naprawy Kościoła. Jej twórcom, jak wyjaśnia to ewangelicki autor, Tadeusz Wojak, „chodziło o dobro Kościoła. Chrześcijaństwo ówczesne było zaniedbane i wypaczone — tak pod względem nauki, jak i życia pobożnego. Przede wszystkim reformatorzy, nie mogli pogodzić się ze sprzecznym z Ewangelią przeniesieniem  punktu ciężkości chrześcijaństwa z dzieła Jezusa Chrystusa na zasługi człowieka. Nie pielęgnowano bowiem w konsekwencji wiary wzbudzonej przez Słowo Boże, a zadowalano się formalizmem religijnym. Ci, którzy to widzieli, podnosili protest”³.

Współcześni uczeni katoliccy potwierdzają fakt, że stan Kościoła rzymskiego w XVI wieku wymagał poważnej reformy i odnowy. Niestety, nie potoczyła się ona — ich zdaniem — w  stronę, jakiej oczekiwał Kościół rzymski.

Credo reformacji

Podstawowe założenia protestantyzmu można  streścić w kilku poniższych zasadach:

• Sola scriptura (tylko Pismo Święte) — Kościół swoje nauki i  zasady życia winien opierać wyłącznie na Biblii i że tradycja kościelna nie ma znaczenia normatywnego;
• Sola gratia (tylko łaska) — zbawienie jest wolne od ludzkich czynów, a jedynie oparte na Bożym miłosierdziu;
• Sola fide (tylko wiara) — nasza akceptacja przez Boga jest osiągalna przez wiarę w zbawcze zasługi Chrystusa, a osiągnięcie zbawienia przez tak zwane dobre uczynki nie jest możliwe;
• Solo Christo (tylko Chrystus) — Jezus jest nie tylko jedynym Zbawicielem, lecz także jedynym pośrednikiem pomiędzy Bogiem a człowiekiem i nie ma innych pośredników ani w niebie, ani na ziemi.

Przyczyny sprzeciwu

Twórcy reformacji wierzyli, że dzieło, którego się podjęli, jest niczym innym, jak powrotem do sedna ewangelii i innych zapomnianych prawd Biblii, faktycznie więc powrotem do dawnego, wczesnochrześcijańskiego nauczania. Kościół chrześcijański bowiem przeżywał wówczas poważny kryzys moralny, przejawiający się m.in. w obojętności religijnej kleru i jego nadmiernemu bogaceniu się. Sprzeciw reformatorów budził też panoszący się w najwyższych gremiach Kościoła handel urzędami kościelnymi i polityczne ambicje członków kurii rzymskiej.

Poważnym problemem stała się także nauka o odpustach obliczona bardziej na zwykły zysk niż podniesienie życia duchowego wiernych. „Akcent kładziony na ofiary pieniężne spowodował nadużycia w udzielaniu odpustów”⁴. Praktyka ta wywoła sprzeciw Lutra, jednak ci, którzy dzierżyli władzę w Kościele, nie chcieli go słuchać. Reformatorów często lekceważono, a  nawet tępiono. Wielu z nich wierność swym ideałom przypieczętowało życiem. Ich  protest przeciwko wypaczeniom w nauce chrześcijańskiej dał początek znaczącym przemianom w Europie, które w rezultacie przybrały ogromne rozmiary i przyniosły trwałe po dziś dzień skutki.

Reformacja w Polsce

Reformacja i jej tezy dotarły również do Polski. Natrafiły na swoisty grunt, zyskując wielu zwolenników i oddanych jej wyznawców na terenie całej Rzeczypospolitej. „Przez sąsiedztwo z czeskimi i morawskimi chrześcijanami stał się naród polski przystępnym dla prawd ewangelicznych, które go z pobliskich dochodziły Niemiec”⁵. Losy protestantyzmu w naszym kraju stały się zależne od przemian, jakie zachodziły w życiu politycznym, społeczno-gospodarczym i kulturalnym narodu.

Oskar Bartel w Dziejach polskiej reformacji podaje, że do pierwszych wyznawców idei ewangelickich należała ludność niemiecka w miastach polskich, ale już około roku 1540 zdobyły sobie one również zwolenników wśród szlachty wielkopolskiej i mieszczaństwa polskiego⁶.

Polska młodzież szlachecka wracająca ze studiów w zagranicznych ośrodkach naukowych też była już zapoznana z nowymi prądami religijnymi. O odważnym mnichu Lutrze i  jego wystąpieniu przeciw nadużyciom Kościoła rzymskiego opowiadali także wędrujący po Polsce rzemieślnicy, kupcy i  księgarze niemieccy.

Historyk i publicysta Władysław Polok w swym opracowaniu pt. Przyczyny upadku reformacji w Polsce pisze, iż Polska należała do tych krajów, w których myśl protestancka kiełkowała już dość dawno, przed reformacją, dzięki krzewiącemu się w pierwszej połowie XV wieku husytyzmowi. Autor stwierdza również, że w połowie XV wieku profesorowie Wszechnicy Krakowskiej wypowiadali się za ograniczeniem władzy papieskiej na rzecz soborów. W drugiej połowie XV stulecia humaniści polscy — twierdzi dalej Polok — występują z krytyką średniowiecza i szerzą myśli pokrewne reformacji. Książki i broszury drukowane w Polsce na początku XVI wieku świadczą o tym, że światlejsi Polacy odczuwali potrzebę reformy Kościoła⁷.

Mimo dużej opozycji, z jaką reformacja spotkała się w Polsce, stała się silnym ruchem za panowania króla Zygmunta Augusta (1548–1576). Najbardziej przyjął się kalwinizm (ruch ewangelicko-reformowany), który stał się wyznaniem liczniejszym od luteranizmu. Poczynając do roku 1550, nowowiercy zaczęli się organizować, zakładać zbory i odbywać synody. „W 1522 r. — pisze Polok — Sejm ostentacyjnie oddaje laskę marszałkowską Rafałowi Leszczyńskiemu, żarliwemu ewangelikowi. Największy jednak triumf przyniósł stronnictwu reformacyjnemu Sejm piotrkowski w 1555 r. Uchwalił on, że król ma zwołać sobór narodowy, który przy udziale Kalwina, Melanchtona i  Łaskiego miał przeprowadzić reformę kościelną, czyli stworzyć polski Kościół narodowy na reformacyjnych zasadach. Za  Zygmunta Augusta zwolennicy reformacji zdobywają większość w  Sejmie. W 1563 roku wychodzi w Brześciu Litewskim, nakładem księcia Michała Radziwiłła Czarnego, całe Pismo Święte w języku polskim (…). Reformatorzy, chcąc zjednać dla swoich idei zwolenników, szerzyli przede wszystkim oświatę, by ludzie mogli czytać Pismo Święte, które miało stać się jedyną normą w życiu chrześcijanina. Ponadto aby udostępnić idee reformacji szerszym rzeszom, reformatorzy zaczęli głosić swoją naukę w językach ojczystych i tym sposobem w olbrzymim stopniu przyczynili się do narodzin literatury narodowej w danym kraju oraz dalszego rozwoju języków”⁸.

Pod względem społecznym i  oświatowym (pedagogicznym) ruch reformacyjny, według  wielu znawców przedmiotu, był ruchem postępowym⁹. Reformacja w naszym kraju odegrała ogromną rolę w ustaleniu polskiej pisowni i przełamaniu monopolu wszechpanującej łaciny, będącej głównie językiem sądów, urzędów, szkoły i  nauki¹⁰. Dzięki temu ukształtował się także polski język parlamentarny. „Reformacja wzbudziła ożywiony ruch literacki. Powstawały drukarnie, szkoły, rozkwitło piśmiennictwo. Mikołaj Rej i inni wydają pisma w duchu reformacyjnym (…). W związku z rozwojem piśmiennictwa ewangelicy opracowali pierwszą gramatykę polską (Statorius), pierwszy podręcznik ortografii (Murzynowski), pierwszy słownik polsko-łaciński (Mączyński). Troska zaś o wychowanie i wykształcenie młodego pokolenia zrodziła pierwszą polską książkę pedagogiczną (ks. Erazm Glinczer)”¹¹.

Jak widać z powyższego, nie tylko Europa, ale także Polska odczuła pozytywne skutki reformacji, bez której trudno byłoby mówić o  złotym wieku, jaki przeżywał nasz kraj w XVI stuleciu.

Niedokończona reformacja

Na przyczyny upadku reformacji w Rzeczypospolitej złożyła się przede wszystkim ogólnie panująca sytuacja w kraju. Silny katolicki ruch kontrreformacyjny robił, co mógł, aby powstrzymać rozwój ruchu reformacyjnego. Postępy reformacji w Polsce zostały zahamowane już w latach sześćdziesiątych XVI wieku. Przyczyn załamania się reformacji należałoby też upatrywać w szeregu specyficznych okolicznościach, również natury politycznej, czego przedstawienie wymagałoby osobnego opracowania i wykracza poza ramy tego artykułu. W każdym razie dziejowa szansa na zwycięstwo protestantyzmu w Polsce minęła bezpowrotnie. Polska znów powróciła na pewien czas na drogę nietolerancji, co fatalnie odbiło się na jej dalszych losach. Stereotypy Polak-katolik, protestant-Niemiec należały do niezwykle popularnych mitów historycznych tamtego czasu. Na nich też w dużym stopniu budowano propagandę antyreformacyjną.

Wielkie dzieło szybko rozwijającej się w Polsce reformacji niestety nigdy nie zostało ukończone. Jej idee szybko poszły w zapomnienie, a ich zwolennicy coraz częściej spotykali się z niechęcią, a nawet prześladowaniami. Główne hasła reformacji: sola scriptura, sola gratia, sola fide i solo Christo z czasem ponownie przykrył kurz dawnych wierzeń i tradycji. Czy zapalona przed wiekami  pochodnia prawdy jeszcze kiedyś zapłonie?

Mirosław Harasim

 

¹ J.H. Merle d’Aubigne, Historya Reformacyi, t. 1., s. 39. ² S. Markiewicz, Protestantyzm, s. 6. ³ T. Wojak, Ewangelik-katolik, s. 116. ⁴ Katolicyzm A-Z, pod red. Zbigniewa Pawlaka, s. 159. ⁵ J.H. Merle d’Aubigne, dz. cyt., s. 49. ⁶ Zob. O. Bartel, Dzieje polskiej reformacji, s. 61. ⁷ Zob. W. Polok, Quo vadis munde, s. 120-121. ⁸ Tamże, s. 120. ⁹ Zob. S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, s. 109. ¹⁰ Zob. Ł. Kurdybacha, Historia wychowania, t. 1, s. 398. ¹¹ T. Wojak, dz. cyt., s.118. ¹² B. Kumor, Historia Kościoła, cz. 5, s. 134 – 135. ¹³ Zob. J. Umiński, Historia  Kościoła, t. 2, s. 79. ¹⁴ M. Kosman, Protestanci w Polsce, s. 13-14.