Kościoły Księgi

Gdy w 1517 roku Luter przybił na drzwiach swego kościoła w Wittenberdze 95 tez przeciw odpustom, nikt nie mógł zatrzymać potężnej fali odnowy. Protest książąt niemieckich na sejmie w Spirze w 1529 roku spowodował rozłam Kościoła. Stąd wszystkie reformacyjne wyznania chrześcijańskie nazwano Kościołami protestanckimi. Protestantyzm nie jest jednak jednolity — z czasem dochodziło do rozłamów i w jego łonie. Jednak mimo obecnych różnic wszystkie wspólnoty wyrosły z tego samego ziarna, łączy je więc wiele.

Autorytet Pisma, nie człowieka

Kościoły protestanckie odrzuciły prymat biskupa Rzymu, czyli autorytet papieża w sprawach wiary, w tym dogmat o jego nieomylności, a wiarę swą opierają na Biblii, bez uznania tzw. Tradycji. (W naukach niektórych Kościołów wpływy tradycji są jednak widoczne i nie we wszystkich kwestiach powrócono do biblijnej czystości).

W czasach Nowego Testamentu chrześcijańskie zbory lokalne były sobie równe. Szczególna rola zboru w Rzymie jest widoczna od IV wieku, gdy cesarz Konstantyn uczynił chrześcijaństwo religią tolerowaną, a jego następca — religią państwową. Przywódcy Kościoła zostali obdarzeni przywilejami religijnymi i politycznymi, przede wszystkim zwierzchnik zboru w stolicy cesarstwa — Rzymie. Już w połowie V wieku na mocy edyktu cesarskiego nakazano posłuszeństwo biskupowi Rzymu jako następcy apostoła Piotra. Jednak twierdzenie ówczesnego biskupa Rzymu Leona o „prymacie świętego Piotra”, który otrzymał „klucze do królestwa”, było ostro dyskutowane, zwłaszcza przez wschodnie skrzydło Kościoła skupione wokół Konstantynopola.

Naukę o prymacie apostoła Piotra Kościół powszechny opiera na interpretacji wypowiedzi Jezusa: „Na tej skale zbuduję kościół mój”¹, którą odniesiono do osoby Piotra. Protestantyzm odrzucił taką interpretację Pisma Świętego, uznając — podobnie jak ojcowie Kościoła z Augustynem i Hieronimem na czele — że opoką, skałą, kamieniem węgielnym Biblia nazywa zawsze Boga². Uznano, że symbolika opoki odnosi się do Jezusa, i to zarówno pod względem doskonałości charakteru, wzoru postępowania, ostoi zbawienia, jak i wieczności bytu oraz wszechmocy.

W Kościele powszechnym papieżowi przysługuje godność i stanowisko „głowy Kościoła”, a „sąd jego jest najwyższą, a zarazem ostatnią instancją”³, „ma pełną władzę wyjaśniania, modyfikowania i odwoływania zarówno swoich własnych postanowień, jak i postanowień swych poprzedników”⁴. Władza papieża w sprawach Kościoła i wiary jest nieograniczona i nieomylna. Pierwszym, który to stwierdził, był Grzegorz VII (XI wiek), a dogmatem stało się to w 1870 roku za pontyfikatu Piusa IX. Dla protestantów głową Kościoła nie może być jednak żaden człowiek, lecz jest nią sam Chrystus. Uważają, że tylko Bóg jest nieomylnym i najwyższym nauczycielem i tylko On ma nieograniczoną władzę⁵.

Reformacja odrzuciła Tradycję, przyjmując hasło „tylko Biblia”, jednak nie wszystkie Kościoły są zreformowane w takim samym stopniu. (W trzech falach reformacji od XVI do XIX wieku powstawały kolejne wspólnoty, które w coraz większym stopniu powracały do nauk Biblii). Protestanci budują swą wiarę na fundamencie kanonu palestyńskiego Pism, czyli Biblii używanej przez Jezusa i apostołów, bez siedmiu ksiąg apokryficznych włączonych do kanonu w XVI wieku przez sobór trydencki.

Zbawienie bez udziału człowieka

Dla protestantów zbawienie jest aktem Bożej łaski, nie osiąga się go przez uczynki⁹. Reformacyjna nauka o zbawieniu neguje jakikolwiek udział człowieka w procesie zbawienia. Uczynki są owocem działania Boga w życiu chrześcijanina, owocem żywej wiary, efektem zbawienia, a nie sposobem otrzymania go. Bóg usprawiedliwia człowieka z łaski przez wiarę w Chrystusa, a nie z uczynków, gdyż człowiek nie spełnia ich doskonale i nie mogą one stanowić podstawy usprawiedliwienia. Fakt ten nie zwalnia jednak wierzącego z obowiązku przestrzegania przykazań i bratniego stosunku do bliźnich.

Choć katolicy zgadzają się, że wiara jest podstawą zbawienia, to osiągają je również dzięki dobrym uczynkom. Szczeblami w drabinie do życia wiecznego są sakramenty. Jest ich siedem. 1) Chrzest gładzi grzech pierworodny i jest przepustką do nieba; dla protestantów chrzest jest przymierzem z Jezusem — to On, a nie chrzest gładzi grzechy. 2) Bierzmowanie jest dopełnieniem chrztu, kolejnym stopniem chrześcijańskiego wtajemniczenia, jest znakiem udziału w zesłaniu Ducha Świętego; sakrament przyjmuje się w wieku 12 lat. W protestantyzmie nie ma bierzmowania, a zesłanie Ducha na ucznia Jezusa odbywa się według planu i czasu Boga, nie człowieka. 3) Eucharystia jest najważniejszym sakramentem — rzeczywistą ofiarą, w której znajduje się realnie i cieleśnie Jezus. Protestantyzm uznaje symboliczną wymowę komunii jako pamiątkę ofiary Golgoty (za wyjątkiem Kościoła ewangelickiego). 4) Sakrament pojednania obejmujący pokutę. Poprzedza go spowiedź (uszna) kierowana do kapłana, który ustala pokutę, najczęściej modlitwy lub dobre uczynki. Protestanci uznają spowiedź serca (wyznanie win Bogu) połączoną z wyznaniem grzechu osobie, wobec której się zgrzeszyło, i zadośćuczynieniem (naprawieniem krzywdy). W katolickiej nauce o zadośćuczynieniu podkreśla się zasługi człowieka, kwestionując wystarczalność usprawiedliwienia dokonywanego przez Boga¹⁰. 5) Namaszczenie chorych nazywane często ostatnim namaszczeniem, które uwalnia od grzechów (nawet nieprzytomną osobę). Protestanci praktykują namaszczenie chorych w celu uzdrowienia przez Boga¹¹. 6) Święcenia kapłańskie — pozwalają na udzielanie sakramentów i odpuszczanie grzechów; są dożywotnie, nie można ich wymazać, co oznacza, że ksiądz żyjący w grzechu może nadal być kapłanem. 7) Małżeństwo — z niewielkimi wyjątkami nie można go rozwiązać. Instytucja małżeństwa ma swoje źródło w Biblii. Kościoły protestanckie jednak różnie podchodzą do kwestii rozwodu.

Protestantyzm uznaje za święte obrzędy tylko chrzest i komunię (Wieczerzę Pańską). Nie przypisuje im jednak takiego statusu, jaki nadaje swym sakramentom Kościół katolicki, choć traktuje je doniośle.

Z przyjętą przez protestantów ideą zbawienia z wiary wiąże się też odrzucenie odpustów, czyli praktyki odpuszczania grzechów za pieniądze, która była bezpośrednim powodem Wielkiej Reformacji.

Odrzucony kult wizerunków i świętych

Katolicyzm i protestantyzm różnią się treścią dekalogu. Drugie przykazanie biblijne zakazujące kultu wizerunków znikło z dekalogu w wersji katechizmowej, a przykazanie dziesiąte rozbito na dwa, by zachować formę dziesięciu poleceń. Zabieg ten usunął wszelkie przeszkody na drodze rozwoju kultu wizerunków i świętych, którego początki sięgają IV wieku, gdy chrześcijaństwo, któremu nadano wtedy status religii panującej, przejęło pogańskie świątynie pełne figur. W tym samym czasie w wyniku rzymskich prześladowań w Kościele wytworzyła się idea męczeństwa, dając początek kultowi relikwii, czyli ciał osób świętych i związanych z nimi przedmiotów.

Protestanci nie czczą miejsc świętych, przedmiotów kultu, relikwii, obrazów, figur, uważając, że sprzeciwia się to pierwszemu i drugiemu przykazaniu biblijnego dekalogu. Kościoły są zazwyczaj skromniejsze, a kult religijny charakteryzuje prostota. W rozumieniu protestanckim świętymi nie są ci, którzy dzięki swoim szczególnym zasługom osiągnęli zbawienie i z których zasług mogą czerpać pozostali wierzący, ale są nimi wszyscy prawdziwie wierzący¹².

Maria, matka Jezusa, nie jest dla protestantów przedmiotem uwielbienia. Czczą Marię jedynie jako wzór wiary i posłuszeństwa, a nie jako matkę Boga (ten dogmat ustanowił sobór w Efezie w 431 roku), uważają, że nie została niepokalanie poczęta (dogmat ustanowiony w 1854 roku), ale że potrzebowała zbawienia jak każdy grzesznik, a znalazła je w swoim Synu¹³. Nie zajmują się kwestią jej wiecznego dziewictwa (dogmat z 1123 roku), gdyż jest to pozbawione religijnego znaczenia. Podkreślają, że Biblia nie wspomina nic o jej wniebowzięciu (dogmat z 1950 roku). Maria nie jest obiektem modlitw.

Protestanci nie modlą się do świętych i Marii, a wprost do Boga, zgodnie z nauką biblijną o jedynym pośredniku między Bogiem a człowiekiem — Jezusie Chrystusie¹⁴.

Wieczerza Pańska

Protestanckie Kościoły nie mają ołtarza, na którym w świątyniach katolickich rozgrywa się kulminacyjny moment mszy świętej, stanowiącej „nieustającą bezkrwawą Ofiarę Nowego Zakonu, w której Jezus ofiaruje się Ojcu Swemu Niebieskiemu przez ręce kapłana na ołtarzu pod postaciami chleba i wina”¹⁵. Eucharystia ma w katolicyzmie godność równorzędną z ofiarą krzyża: „Ofiara mszy jest tą samą ofiarą co ofiara krzyżowa” i w ten sposób „ponawia się cierpienie i śmierć jednorodzonego Syna Bożego”¹⁶. Kościół naucza, że w opłatku eucharystycznym zawiera się „prawdziwie, rzeczywiście i substancjalnie Ciało i Krew Jezusa Chrystusa wraz z Jego duszą i bóstwem”¹⁷.

Protestanci uznają komunię, zwaną Wieczerzę Pańską, za obrzęd pamiątkowy i symboliczny, a nie ofiarny¹⁸. Pozostaje ona wyłącznie pamiątką Golgoty, gdyż ofiara Jezusa była jednorazowa i wystarczająca¹⁹. Natomiast słowa Jezusa o spożywaniu Jego ciała i piciu Jego krwi są rozumiane w protestantyzmie jedynie symbolicznie, zatem chleb i wino są symbolami ciała i krwi Jezusa²⁰. Eucharystyczne spożywanie ciała i krwi Pańskiej ma być unaocznieniem idei przyjęcia Jezusa do serca jako osobistego Zbawiciela²¹.

Katolickie pojęcie eucharystii rodzi konsekwencje w postaci obcego protestantyzmowi kultu hostii. Podczas tzw. podniesienia w trakcie mszy wierni klękają, biją się w piersi i oddają pokłon hostii; to samo czynią podczas procesji Bożego Ciała. Wyrazem kultu jest też paląca się wieczna lampa przed tabernaculum, czyli miejscem przechowywania hostii.

Katolików i protestantów różni też sama komunia, czyli przyjmowanie „ciała” Chrystusa. Katolicy spożywają tylko chleb (opłatek), protestanci przyjmują komunię pod dwiema postaciami — chleba i wina.

Z innych różnic warto wspomnieć o rezygnacji z przymusowego celibatu jako niezgodnego z duchem wolności ewangelicznej. Wzorem apostoła Piotra, który był żonaty²², księża protestanccy (pastorzy) mają rodziny.

Katarzyna Lewkowicz-Siejka

¹ Mt 16,18. ² Zob. ³ I. Grabowski, Prawo kanoniczne, s. 190. ⁴ The Catholic Encyclopedia, t. 12, s. 265. ⁵ Zob. Ef 1,22; Kol 1,18. ⁹ Rz 1,17; Ef 2,8-9. ¹⁰ Zob. P. Gasparri, Katechizm katolicki, s. 350-351. ¹¹ Zob. Jk 5,14. ¹² Zob. Rz 1,7; 1 Kor 3,16; 2 Tes 2,13-14; 1 P 1,15-16. ¹³ Zob. Łk 1,47-48.
¹⁴ Zob. 1 Tm 2,5. ¹⁵ W. Kalinowski, Dogmatyka katolicka, s. 132. ¹⁶ F. Spirago, Katechizm ludowy, s. 23-24. ¹⁷ W. Granat, Dogmatyka katolicka, t. 7, s. 198^{. 18} Zob. Łk 22,20. ¹⁹ Zob. Hbr 7,27; 9,25-28; 10,11-14. ²⁰ Zob. J 6,63. ²¹ Należy tu jednak podkreślić, że rozumienie Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego nieco odbiega od rozumienia reszty Kościołów protestanckich, bowiem luteranie wyznają naukę o tzw. konsubstancjacji, czyli mistycznej, realnej, choć nie substancjalnej obecności Jezusa w chlebie i winie. ²² Zob. Mt 8,14. ²³ 1 P 2,9.

Credo reformacji

Sola Scriptura (tylko Pismo Święte) — Kościół swoje nauki i zasady życia winien opierać wyłącznie na Biblii, a tradycja kościelna nie ma znaczenia normatywnego

Sola gratia (tylko łaska) — zbawienie jest wolne od ludzkich czynów, a jedynie oparte na Bożym miłosierdziu

Sola fide (tylko wiara) — nasza akceptacja przez Boga jest osiągalna przez wiarę w zbawcze zasługi Chrystusa, a osiągnięcie zbawienia przez tak zwane dobre uczynki nie jest możliwe

Solus Christus (tylko Chrystus) — Jezus jest nie tylko jedynym Zbawicielem, lecz także jedynym pośrednikiem pomiędzy Bogiem a człowiekiem i nie ma innych pośredników ani w niebie, ani na ziemi