Dlaczego jest tyle Kościołów protestanckich?

Już na samym początku protestantyzm zaczął się różnicować, a z czasem dzielił się coraz mocniej. Skostniałe wspólnoty pozostawały przy starym credo, a pobudzeni duchowo ludzie tworzyli nowe Kościoły.

W ten sposób protestancki spadek był wzbogacany o kolejne biblijne prawdy.

Pierwszych przywódców: Lutra, Kalwina (Genewa) i Zwingliego (Zurych) poróżniło spojrzenie na eucharystię, co spowodowało podział Kościoła ewangelickiego na dwa odłamy: augsburski (luterański) na terenie Niemiec i reformowany (kalwiński) na terenie Szwajcarii. Odpowiednikiem tego drugiego w Wielkiej Brytanii i USA jest Kościół prezbiteriański.

W Anglii XVI-wieczny ruch reformacyjny przybrał specyficzną formę. Król Henryk VIII, gdy papież nie zgodził się na unieważnienie jego małżeństwa, zerwał z Rzymem, ogłaszając się w 1531 roku głową miejscowego Kościoła. Katolicka doktryna nie uległa jednak reformie (wprowadzono jedynie liturgię w języku angielskim). Anglikanizm należałoby zatem uznać za twór pośredni między katolicyzmem a protestantyzmem. Można uznać, że w ramach tego wyznania istnieją jakby trzy Kościoły: tzw. Wysoki, bliski katolicyzmowi, tzw. Niski, zbliżony do protestantyzmu, oraz tzw. Szeroki — liberalny teologicznie. Wspólnota niezależnych Kościołów anglikańskich liczy ok. 70 milionów wyznawców w 164 krajach. Prymat honorowy sprawuje arcybiskup Canterbury.

Pod koniec XVI wieku w proteście przeciw duchowej powierzchowności powstaje w ramach anglikanizmu ruch odnowy. Purytanie domagają się powrotu do czystej religii apostolskiej (stąd nazwa nadana im przez przeciwników: łac. purus — czysty). W wyniku prześladowania przez niezainteresowany reformą Kościół anglikański uciekają do Holandii, skąd w 1620 roku wypływają do Ameryki Północnej na statku Mayflower jako tzw. ojcowie pielgrzymi (dziś nie istnieją jako odrębny Kościół).

W Szwajcarii w XVI wieku rodzi się inny radykalny ruch, dość zróżnicowany ideologicznie — anabaptyzm. Anabaptyści, zgodnie z zasadą biblijną, zaczęli chrzcić dorosłych przez zanurzenie, domagali się rozdziału Kościoła od państwa (w tym czasie Kościoły protestanckie stały się już Kościołami państwowymi), część z nich wróciła do święcenia biblijnej soboty zamiast niedzieli, głosili wspólnotę dóbr i równość ludzi, tolerancję religijną (za odstępstwo od wiary wykluczanie, a nie karanie śmiercią) i rygoryzm moralny. Z uwagi na swój radykalizm, szczególnie społeczny, byli prześladowani i przez protestantów, i przez katolików — karano ich śmiercią. Po pogromie anabaptystów pozostała jedynie resztka o umiarkowanych poglądach — mennonici. Tworzyli autonomiczne zbory, rygorystycznie przestrzegając zasad ewangelii i dekalogu. Wciąż prześladowani w Europie osiedlili się w USA.

Z idei chrześcijańskich przypomnianych przez purytanów i anabaptystów czerpali kolejni reformatorzy przyszłego wieku, którzy utworzyli Kościół baptystyczny. Przyjęli oni zasadę chrztu dorosłych przez zanurzenie (gr. baptidzo — zanurzam) oraz rozdziału Kościoła od państwa.

Kolejna fala ożywienia religijnego przetacza się przez protestancką część Europy, głównie Niemcy, pod koniec XVII wieku. W ramach skostniałego luteranizmu rodzi się pietyzm. Pietyści uznali, że pogłębianie duchowości jest ważniejsze niż sama doktryna. Głosili wiarę czynną w miłości, kładli nacisk na uczynki miłosierdzia i pomoc ubogim.

Te same hasła ożywienia głosił w Anglii John Wesley, anglikański duchowny, dając początek w XVIII wieku wspólnocie metodystów. Wraz z bratem Charlesem walczył z religijnym zeświecczeniem, stając się jednym z największych kaznodziejów w historii chrześcijaństwa.

Nieco wcześniej (XVII wiek) w nurcie krytycyzmu wobec Kościoła anglikańskiego zrodziła się inna wspólnota — kwakrzy (nazwa nadana przez przeciwników od ang. quake — drżeć, co miało ośmieszyć stany ekstatyczne występujące czasem podczas nabożeństw). Chrześcijanie ci nie uważają się za Kościół, odrzucają dogmaty i święcenia kapłańskie, związki oparte na władzy, przemoc (w tym wojnę i karę śmierci), działając na rzecz ideałów demokratycznych, szczególnie na rzecz pokoju. Prześladowani szukali schronienia w USA, gdzie obecnie mieszka połowa z ok. 300 tys. kwakrów.

W Ameryce potężny międzywyznaniowy ruch przebudzeniowy związany z eschatologią (nauka zajmująca się rzeczami ostatecznymi) rodzi się na początku XIX wieku. Pionierem tego ruchu, zwanego też adwentowym (w kontekście drugiego adwentu, czyli powrotu Chrystusa) lub millerowskim, był pochodzący z baptystycznej rodziny farmer William Miller. Po wcześniejszej utracie wiary swoje nawrócenie przeżył m.in. na skutek studium ksiąg proroczych: Daniela i Apokalipsy. Z tego ruchu wywodzi się Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, swoje korzenie mają też tu tzw. ruchy badackie.

Początek XX wieku przyniósł w Ameryce dalszy rozwój ruchów religijnych, zwanych ogólnie ewangelicznymi, z których największy tworzą Kościoły zielonoświątkowe. Ruch ten, zwany pentakostalnym, jest uznawany za „trzecią siłę” w chrześcijaństwie — obok tradycyjnego katolicyzmu i historycznego protestantyzmu. Skupia ponad 100 milionów wyznawców stowarzyszonych w przynajmniej 15 głównych organizacjach i wielu małych niezależnych grupach. W szczególny sposób podkreśla chrzest Duchem Świętym (stąd nazwa — Zielone Świątki upamiętniają zesłanie Ducha Świętego), któremu towarzyszy mówienie językami (glosolalia), uzdrawianie oraz inne charyzmaty (dary Ducha). Akcent jest położony na spontaniczność i głoszenie duchowego przeżycia.

Poza charyzmatykami ubiegły wiek był wiekiem narodzin wielu niezależnych wspólnot protestanckich, określanych jako ewangeliczni chrześcijanie. Kościoły te, zwane wolnymi, łączy idea powrotu do pierwotnej postaci chrześcijaństwa i zasada dobrowolnego przystąpienia do wspólnoty (chrzest w wieku dorosłym), ale tworzą odrębne struktury. Podkreślają konieczność życia zgodnego z przesłaniem ewangelii.

Struktury kościelnej nie ma działająca w 74 krajach Armia Zbawienia, członek Światowej Rady Kościołów. Jest zorganizowana na wzór wojskowy: z mundurami, stopniami i sztandarem. Na jej czele stoi generał. Ten religijno-charytatywny ruch został zainicjowany w XIX wieku w Anglii przez byłego pastora metodystycznego Williama Bootha, który w robotniczych przedmieściach Londynu organizował kuchnie, noclegownie, ośrodki leczenia alkoholików, domy opieki dla byłych więźniów. Dziś liczy dwa miliony członków, prowadzi 200 domów pomocy i wydaje ponad 100 czasopism.

K.S.